جیوه چیست و چرا خطرناک است؟
جیوه (Mercury) یکی از عناصر شیمیایی خاص و نسبتاً نادر در طبیعت است که با وجود کاربردهای صنعتی و علمی، به دلیل سمیت بالا و تأثیرات مخرب بر سلامت انسان و محیط زیست شناخته شده است. این عنصر فلزی که به‌صورت طبیعی در پوسته زمین وجود دارد، هم به صورت مایع و هم گازی می‌تواند اثرات مرگباری بر سیستم عصبی، کلیه، کبد و جنین داشته باشد.
در این مقاله از نیکوشیمی با ماهیت جیوه، انواع آن، منابع انتشار، کاربردها و دلایل خطرناک بودن آن آشنا می‌شوید. همچنین درباره‌ی محدودیت‌های قانونی، اثرات زیست‌محیطی و راهکارهای کاهش تماس با جیوه صحبت خواهیم کرد.
جیوه چیست؟
جیوه یا Hydrargyrum با نماد شیمیایی Hg و عدد اتمی ۸۰، یک فلز سنگین و نقره‌ای‌رنگ است که در دمای اتاق به‌صورت مایع باقی می‌ماند. این ویژگی آن را از سایر فلزات متمایز می‌کند. واژه Hydrargyrum از یونانی به‌معنای "نقره روان" گرفته شده است.
ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی جیوه:
- تنها فلز مایع در دمای معمولی اتاق
- بسیار سنگین (چگالی حدود ۱۳.۵ گرم/سانتی‌متر³)
- رسانای ضعیف حرارت و برق
- قابل تبخیر در دمای کم
- به‌راحتی با طلا آلیاژ می‌شود (تشکیل آمالگام)
انواع جیوه و ترکیبات آن
جیوه به شکل‌های مختلفی در طبیعت و صنعت وجود دارد که میزان خطر آن‌ها نیز متفاوت است:
1. جیوه عنصری (Elemental Mercury):
شکل خالص و مایع
استنشاق بخارات آن بسیار خطرناک است
2. جیوه معدنی (Inorganic Mercury):
ترکیباتی مانند کلرید جیوه (HgCl₂)
تماس پوستی یا بلع آن می‌تواند سمی باشد
3. جیوه آلی (Organic Mercury):
متیل جیوه (Methylmercury) خطرناک‌ترین شکل
عمدتاً از طریق غذا (به‌ویژه ماهی‌های آلوده) وارد بدن می‌شود
کاربردهای جیوه
با وجود خطرات بسیار، جیوه هنوز در برخی صنایع کاربرد دارد:
- دماسنج‌ها و فشارسنج‌های قدیمی
- استخراج طلا (تشکیل آمالگام)
- صنایع شیمیایی (کاتالیست در کلرآلکالی)
- لامپ‌های فلورسنت
- داروسازی و دندان‌پزشکی (آمالگام دندانی)
⚠️ امروزه بسیاری از کشورها استفاده از جیوه را به شدت محدود کرده‌اند و جایگزین‌هایی ایمن معرفی شده‌اند.
چرا جیوه خطرناک است؟
جیوه یکی از سمی‌ترین فلزات شناخته‌شده برای انسان است. دلیل اصلی خطر آن، قابلیت جذب آسان توسط بدن و تجمع در بافت‌ها است. بسته به نوع تماس (استنشاق، تماس پوستی، بلع)، علائم و عوارض متفاوتی ظاهر می‌شوند.
مهم‌ترین اثرات جیوه بر سلامت انسان:
1. تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی:
- لرزش عضلانی
- ضعف حافظه
- بی‌خوابی و اضطراب
- اختلال در عملکرد مغز (به‌ویژه در جنین و کودکان)
2. آسیب به کلیه و کبد:
جیوه معدنی به کلیه‌ها آسیب می‌زند و ممکن است منجر به نارسایی کلیوی شود.
3. اختلالات هورمونی و ایمنی:
جیوه می‌تواند عملکرد غدد درون‌ریز و سیستم ایمنی را مختل کند.
4. سمیت جنینی و مادرزادی:
خانم‌های باردار باید به‌شدت از تماس با جیوه پرهیز کنند، چرا که ممکن است آسیب‌های جدی به رشد جنین وارد کند.
منابع تماس با جیوه در زندگی روزمره
- مصرف ماهی‌های بزرگ مانند تن و شمشیرماهی
- دماسنج‌های شکسته‌شده
- لامپ‌های کم‌مصرف شکسته
- آمالگام‌های دندانی
- آلودگی آب و خاک در نزدیکی معادن یا صنایع جیوه‌ای
تأثیرات زیست‌محیطی جیوه
جیوه می‌تواند از طریق هوا، آب و خاک وارد زنجیره غذایی شود. وقتی جیوه وارد آب شود، توسط باکتری‌ها به متیل جیوه تبدیل می‌شود که در بدن ماهی‌ها تجمع می‌یابد. مصرف این ماهی‌ها توسط انسان، منجر به ورود جیوه به بدن و مسمومیت تدریجی خواهد شد.
روش‌های ایمن‌سازی و پیشگیری از تماس با جیوه
- جایگزینی محصولات حاوی جیوه با نمونه‌های بدون جیوه
- جمع‌آوری ایمن لامپ‌ها، باتری‌ها و دماسنج‌های شکسته
- عدم مصرف بیش‌ازحد ماهی‌های بزرگ
- استفاده از تجهیزات ایمنی در صنایع مرتبط
- آموزش پرسنل آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی
نقش نیکوشیمی در ارائه مواد شیمیایی ایمن
شرکت نیکوشیمی با ارائه مواد شیمیایی با کیفیت بالا و دارای گواهی بهداشت، به مشتریان خود اطمینان می‌دهد که تمامی محصولات ارائه‌شده تحت نظارت دقیق بوده و فاقد ترکیبات پرخطر مانند جیوه هستند. همچنین نیکوشیمی آماده‌ی مشاوره و تأمین جایگزین‌های ایمن و غیرسمی برای مصارف مختلف آزمایشگاهی، صنعتی و آموزشی است.
نتیجه‌گیری
جیوه با وجود ویژگی‌های فیزیکی خاص و کاربردهای متنوع، یکی از خطرناک‌ترین عناصر برای سلامت انسان و محیط زیست است. آگاهی از منابع تماس، شناخت اثرات آن، رعایت اصول ایمنی و استفاده از جایگزین‌های ایمن گامی مهم در حفاظت از سلامت فردی و اجتماعی است. با همکاری با تأمین‌کنندگان معتبر مانند نیکوشیمی، می‌توان خطرات این عنصر سمی را به حداقل رساند.
سوالات متداول